เจาะลึก Hand-held portable x-ray อะไรยังไง? ( Hand-held portable x-ray machine: why and how)

           ในต่างประเทศ โดยเฉพาะสหรัฐอเมริกามีความตื่นตัวเรื่องการป้องกันอันตรายจากรังสีจากเครื่องเอกซเรย์ประเภทนี้เป็นอย่างมาก องค์การอาหารและยาของประเทศสหรัฐอเมริกา (FDA) ได้เข้าควบคุมตรวจสอบเครื่องเอกซเรย์ที่จำหน่ายในประเทศและให้ใบรับรองแก่บริษัทที่ได้มาตรฐาน (FDA-approved machine) ให้คำแนะนำการเลือกซื้อเครื่องเอกซเรย์รวมทั้งการป้องกันสำหรับผู้ทำงานเกี่ยวกับรังสีอีกด้วยสำหรับในยุโรปนั้น เมื่อต้นปี 2015 ทาง European Academy of DentoMaxilloFacial Radiology ก็มีประกาศแนวทางในการใช้เครื่องเอกซเรย์แบบพกพาออกมาแล้วส่วนประเทศไทยเอง ถึงแม้จะมีความนิยมในการใช้เครื่องเอกซเรย์ประเภทนี้มากขึ้น แต่กลับยังไม่มีประกาศ หรือ ข้อกำหนดที่ชัดเจน จากสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยาและสำนักงานปรมาณูเพื่อสันติ ดังนั้นในบทความนี้ ผู้เขียนจึงขออ้างอิงแนวทางจากทั้งสองแหล่งข้างต้น

จากหลายๆงานวิจัย มีการรายงานถึงปริมาณรังสีทุติยภูมิ จากเครื่องเอกซเรย์แบบพกพา พบว่าผู้ปฏิบัติงานมีสิทธิได้รับรังสีทุติยภูมิ โดยเฉพาะเครื่องเอกซเรย์ที่ไม่ได้มาตรฐานตามข้อกำหนดขององค์การอาหารและยาของประเทศสหรัฐอเมริกา(non-FDA-approved machine)เช่น เครื่องที่ผลิตจากประเทศจีน หากลองค้นหาข้อมูลในเว็บไซต์ของFDA จะพบรายชื่อของยี่ห้อเครื่องเอกซเรย์ที่พบปริมาณรังสีทุติยภูมิที่เกินมาตรฐาน

            จากข้อกำหนดของ The International Commission on Radiation Protection (ICRP) ปริมาณรังสีที่ผู้ปฏิบัติงานทางรังสีสามารถได้รับด(occupational dose) ในบริเวณทั่วร่างกาย (whole body) และ แขนขา คือไม่เกิน 20มิลลิซีเวิร์ต (mSv) และ 500mSv ต่อปี ตามลำดับ แต่จากงานวิจัยของ Mahdian M และคณะ ที่ตีพิมพ์ลงใน The journal of the American Dental Associationในปี 2014รายงานว่า เครื่องเอกซเรย์แบบพกพาที่ไม่ได้มาตรฐาน FDA มีปริมาณรังสีที่ผู้ปฏิบัติงานได้รับสูงถึง 40,000 mSvและ 30 mSv ต่อปีที่บริเวณมือและ ทั่วร่างกายตามลำดับ ในขณะที่เครื่องเอกซเรย์แบบพกพาที่ได้มาตรฐานนั้น พบปริมาณรังสีเพียง 0.157 mSv และ 0.043 mSv ต่อปี โดยคิดจากการถ่ายเอกซเรย์100ครั้งต่อสัปดาห์ เป็นเวลา50 สัปดาห์ต่อปี

            นอกจากนี้ยังมีปัญหาด้านการตั้งค่าการใช้งานที่ไม่ถูกต้อง จากการสำรวจพบการตั้งค่า exposure time ที่แตกต่างกันจาก 0.1 วินาทีถึง 9.9วินาที ซึ่งยิ่งใช้เวลานาน ปริมาณรังสีที่ผู้ป่วยได้รับก็มากขึ้นด้วย อีกทั้งเครื่องเอกซเรย์แบบพกพานั้นได้รับพลังงานจากแบตเตอรี่ซึ่งมีค่าความต่างศักย์ต่ำกว่าไฟบ้าน ทำให้ค่าพลังงานของรังสีที่ปล่อยออกมาต่ำกว่าพลังงานของรังสีที่ได้จากเครื่องเอกซเรย์แบบอื่น ผู้ป่วยจึงเสี่ยงต่ออันตรายที่เกิดจากรังสีเอกซ์พลังงานต่ำ (low energy x-ray) ที่สามารถดูดกลืนเข้าสู่ร่างกาย แต่ไม่มีประโยชน์ในการเกิดภาพรังสียิ่งหากตั้งค่า kVpต่ำเกินไป ก็มีความเสี่ยงที่ผิวหนังบริเวณที่ได้รับรังสีจะแสบแดงหรือไหม้ได้

            จากข้อมูลที่รวบรวมมาจะเห็นว่า ในความสะดวกสบายของเครื่องเอกซเรย์แบบพกพานั้นก็แฝงความน่ากลัวไว้ไม่ใช่น้อย ผู้เขียนจึงขอเสนอข้อบ่งใช้ แนวทางในการเลือกซื้อเครื่อง การใช้งาน และ ข้อควรระวังดังนี้